گفتار درمانی و درمان لکنت
نکات آغازین
برخی مطالعات جالب نشان داده‌اند که معلمان، مدیران مدارس و متخصصان اطفال چه دیدگاهی درباره کودکانی که لکنت می‌کنند، دارند. همه این متخصصان دیدگاهی کلیشه‌ای و منفی نسبت به کودکان دارای لکنت داشتند. ۴۴٪ از متخصصان اطفال فکر می‌کردند که کودکان دارای لکنت ازنظر عاطفی ناپایدارند. معلمان و مدیران مدارس کودکانی را که لکنت می‌کنند، خجالتی، عصبی، ساکت، منزوی و فاقد اعتمادبه‌نفس می‌دانستند.
جامعه ما نیز با نگاهی کلیشه‌ای به افراد دارای لکنت، آن‌ها را به نسبت دیگران عصبی‌تر، نگران‌تر، مضطرب‌تر، ناآرام‌تر، محتاط‌تر، منفعل‌تر و بیشتر فاقد اعتمادبه‌نفس در نظر می‌گیرد. صرف‌نظر از اینکه کسی با این دیدگاه موافق است یا مخالف، نمی‌توان پیامدهای منفی قابل‌توجهی را که این سوءبرداشت‌ها برای کودک در طی سنین رشد تا بزرگ‌سالی به همراه دارد انکار کرد. به‌عنوان‌مثال فردی که لکنت داشت پس‌ازآنکه علی‌رغم ارزیابی‌های چشمگیر شغلی، چندین بار با عدم پذیرش درخواست ترفیع خود مواجه شد، از بنگاه ملی هواشناسی شکایت کرد.
مدیر محلی بنگاه اظهار داشت که به دلیل عدم توانایی شخص موردنظر در داوری‌های فوری، قدرت تفکر سریع و اثبات توانایی مدیریتی، او را ارتقاء نداده است. آیا تصمیم او در مورد عدم ارتقای آن فرد نتیجه درک منفی او از یک فرد دارای لکنت بوده است؟ مطمئناً آن فرد دارای لکنت همین برداشت را داشته است. شاید کودکان دارای لکنت ازنظر عاطفی ناپایدار، عصبی، خجالتی، منزوی و یا ساکت نباشند، اما با گذشت زمان بسیاری از آن‌ها نسبت به گفتار خود آگاه می‌شوند و درنتیجه ممکن است از دید دیگران این‌طور به نظر بیایند.
کودکی، زمانی است که احساسات ما نسبت به خودمان شروع به رشد می‌کنند. در این دوره ما یاد می‌گیریم احساس خوب یا بدی نسبت به خودمان داشته باشیم. عوامل زیادی وجود دارند که در چگونگی نگاهی که به خودمان داریم، تأثیرگذارند.
والدین و خواهر و برادران نقش مهمی در رشد احساسات کودک نسبت به خودش دارند. دیدگاه والدین نسبت به کودک تا حدودی تعیین می‌کند که او چه نظری نسبت به خودش دارد. دوستان و معلمان نیز تأثیر بسزایی در احساس کودک نسبت به خود دارند. یک کودک، تحت تأثیر نحوه برخورد دیگران با خود قرار خواهد گرفت. شیوه‌ای که کودک خودش را در ارتباط با هم‌سالانش می‌بیند نیز بر احساساتش نسبت به خود مؤثر است.
باگذشت زمان و بزرگ‌تر شدن، کودکانی که به‌اندازه دیگر کودکان هم سن خود ارتباط مؤثر برقرار نمی‌کنند، ممکن است در این مسیر خود را نالایق در نظر بگیرند. گفتار آن‌قدر در زندگی ما مهم است که هر نوع گفتاری پایین‌تر و کم‌تر از گفتار طبیعی، می‌تواند تأثیرات منفی بر کودک داشته باشد. مطالعه‌ای در مورد کودکان دارای لکنت و کودکان بدون لکنت بین سنین هفت تا چهارده سال انجام شد که در آن محققان دریافتند،
“…کودکان دارای لکنت حتی در سن هفت‌سالگی در مقایسه با دیگر همسالانشان، به‌طور چشمگیری نگرش‌های منفی بیشتری نسبت به توانایی‌های ارتباطی خود نشان می‌دهند. این نتایج به‌خوبی نشان می‌دهد که تجربیات گفتاری ناخوشایند بسیاری از نوجوانان دارای لکنت ناشی از مشکلات روانی گفتار آن‌هاست و به نظر می‌رسد که فرضیه آن‌ها در مورد تجربیات ارتباطی‌شان به‌عنوان اشخاص لکنت کننده باعث شده است که آن‌ها خود را کم‌تر از افراد خوش‌صحبت و معاشرتی در نظر بگیرند.”
تأثیر لکنت بر کودکان در یک مطالعه ناراحت‌کننده نشان داده شده است و اکنون به آن تحقیق بی‌رحمانه گفته می‌شود. در سال ۱۹۳۹ وندل جانسون، پروفسور، محقق و متخصص درزمینه لکنت که خودش نیز به آن دچار بود، آزمایشی را بر گروهی از کودکان یک پرورشگاه انجام داد. بیست‌ودو کودک یتیم که ده نفرشان لکنت می‌کردند در یکی از دو گروه تشکیل‌شده قرار گرفتند. نیمی از کودکان که در گروه درمانی مثبت قرار داشتند، به خاطر روانی و نحوه مناسب گفتار خود مورد تشویق قرار می‌گرفتند.
به کودکانی که در گروه درمانی منفی بودند گفته شده بود که آن‌ها در حال شروع لکنت بودند و با هر نقص گفتاری -هر لکنت- مورد تحقیر قرار می‌گرفتند. با پیشرفت تحقیقات، کودکانی که در گروه درمانی منفی قرار داشتند، بلافاصله پس از شروع مطالعه تأثیرات منفی روانی، اجتماعی و تحصیلی را نشان دادند و متأسفانه برخی از کودکان گروه درمانی منفی در تمام طول زندگی همچنان مشکلات گفتاری را با خود داشتند.
ناروانی گفتار یکی از مشکلات ارتباطی متعددی است که برخی از کودکان آن را تجربه می‌کنند. کودکان خردسالی که قادر به برقراری ارتباط مؤثر نیستند، ممکن است عصبانی و سرخورده بشوند و به همین دلیل امکان دارد به کودکان دیگر آسیب برسانند، آن‌ها را گاز بگیرند و یا لگد بزنند. در مقایسه با سایر کودکان، آن‌ها ممکن است پرخاشگری و کج‌خلقی‌های بیشتری از خود نشان دهند. بعضی از این کودکان ممکن است گوشه‌گیری کنند، از صحبت کردن اجتناب کنند، ترجیح بدهند به‌تنهایی بازی کنند و یا به یکی از والدین خود نگاه کنند تا او به‌جای آن‌ها صحبت کند.
کودکانی که در برقراری ارتباط مشکل دارند ممکن است به نظر قلدر، خجالتی و یا خیلی بدقلق بیایند. درواقع رفتار آن‌ها می‌تواند واکنشی به مشکلات ارتباطی آن‌ها باشد. من متوجه شده‌ام که توانایی برقراری ارتباط مؤثر در کودکان می‌تواند باعث تغییرات کاملی در شخصیتشان شود. والدین کودکانی که دیگر مشکلات گفتاری ندارند، نظراتی همچون این‌ها را بیان می‌کنند، ” او تبدیل به کودک دیگری شده است.
“، “به نظر می‌رسد او شخصیت کاملاً متفاوتی پیدا کرده است.”، “حالا او کودک خیلی شادتری است.” کودک می‌داند که او اکنون می‌تواند از مهارت‌های ارتباطی خود به‌طور مؤثر استفاده کند. سایر کودکان به‌نوعی متفاوت شروع به برقراری ارتباطی مثبت تر با او می‌کنند و او شروع به داشتن احساسی بهتر نسبت به خودش می‌کند.
قبل از اینکه به گفتار یک فرد دارای لکنت بپردازیم بهتر است که ناروانی‌های طبیعی را در سنین پیش‌دبستانی موردبررسی قرار دهیم. همان‌طور که قبلاً گفته شد بسیاری از کودکان پیش‌دبستانی گاهی اوقات دچار ناروانی گفتار می‌شوند. آن‌ها ممکن است از پرکننده هایی مانند “آم” یا “آ” یا “اِ”، بخصوص زمانی که عصبی و یا در مخمصه هستند، استفاده کنند. آن‌ها چیزی می‌گویند، مکث می‌کنند و سپس دوباره ادامه می‌دهند. تکرارها و مکث‌ها به‌ندرت و شاید یکی دو بار در روز اتفاق می‌افتند. در رابطه با گفتار معمولاً ناروان هیچ تقلا و تلاشی برای صحبت کردن وجود ندارد.
لکنت در کودکان سن پیش‌دبستانی می‌تواند به‌تدریج و یا به‌طور ناگهانی اتفاق بیفتد. شاید گاهی متوجه آن شده بودید ولی حالا به نظر بدتر و شدیدتر می‌آید. شاید هم هرگز به آن توجه نکرده بودید. احتمالاً به نظر می‌رسد که موقتی است. ممکن است کودک شما به مدت دو هفته کاملاً روان صحبت کرده باشد و شما احساس آرامش عمیقی کرده باشید، اما لکنت دوباره برمی‌گردد. صرف‌نظر از شرایط، شنیدن اینکه فرزند شخصی در بیان کلمات یا جملات مشکل دارد، می‌تواند بسیار ناراحت‌کننده باشد. او هنگام لکنت کردن دقیقاً چه کاری انجام می‌دهد؟ اجازه دهید دقیقاً آنچه انجام می‌دهد را بررسی کنیم.
انواع مختلفی از لکنت وجود دارد. به‌طورکلی گفتار درمانگران لکنت را به تکرارها، مکث‌ها، کشیده‌گویی‌ها و یا قفل‌ها دسته‌بندی می‌کنند. بعضی از کودکان نیز رفتارهای غیر گفتاری -رفتارها و خصوصیات ثانویه لکنت – را نشان می‌دهند. گفتاردرمان‌گران همچنین لکنت را ازنظر شدت به سه دسته خفیف، متوسط و شدید تقسیم می‌کنند. تعیین شدت لکنت به تعداد دفعاتی که اتفاق می‌افتد، مدت‌زمان هر قسمت، وجود رفتارهای ثانویه مرتبط و مقدار تأثیر لکنت بر کودک ازلحاظ عاطفی، علمی و اجتماعی بستگی دارد. حال با جزئیات بیشتری به بررسی انواع مختلف لکنت می‌پردازیم.
تکرارها رایج‌ترین الگوی لکنت هستند.
تکرار یک‌صدا معمولاً در اول کلمات اتفاق می‌افتد. برای مثال، ممکن است کودک در کلمه “برو” صدای “ب” را تکرار کند و بگوید: ” بـ بـ بـ برو.”
تکرار یک هجا معمولاً در اولین هجای کلمات اتفاق می‌افتد. برای مثال، کودک ممکن است هجای “ما” را در کلمه “مامان” تکرار کند و بگوید: “ما ما ما مامان.”
تکرار کلمات تک‌هجایی در بین کودکان رایج است. به‌عنوان‌مثال، “من من من من آب می خوام.”
تکرار یک عبارت یا چند کلمه هم می‌تواند رخ دهد، مثل “من می‌خوام، من می‌خوام، من می‌خوام، من می خوام برم.”
استفاده مکرر از اصوات/ حروف ندا و تکرار “آم”، “آ”، “مثلاً”،”خُب” و سایر پرکننده ها مانند این جمله: “سگِ اِم اِم اِم داره آ آ آ پارس می‌کنه.”
کودک ممکن است یک واحد را یک‌بار یا بیشتر تکرار کند. به‌طورمعمول هر یک از موارد بالا و یا ترکیبی از آن‌ها اگر مکرراً انجام شود به نظر خواهد رسید که کودک در حال لکنت کردن است. هر یک از موارد بالا ممکن است با بلندتر شدن صدا هم همراه باشد.
کشیده گویی یعنی کشش یک کلمه یا یک‌صدا بیش از طول عادی آن. برای مثال، کشیدن صدای “س” در کلمه “سلام”. کشیده گویی‌ها ممکن است با افزایش بلندی صدا رخ دهند.
قفل یا مکث قبل از بیان یک کلمه رخ می‌دهد. ممکن است کودک به شما بگوید که این کلمه در گلوی او گیرکرده و یا بیرون نمی‌آید. احتمالاً وقتی او کلمه را می‌گوید به نظر می‌رسد که آن را (از دهانش) به بیرون پرتاب می‌کند. ممکن است لب‌های کودک دچار لرزش شوند و یا گرفتگی قابل‌توجهی در ناحیه دهان و یا گلوی او مشاهده شود.
رفتارهای ثانویه لکنت حرکاتی در صورت یا بدن هستند که کودک آن‌ها را قبل یا حین لکنت انجام می‌دهد. این رفتارها ممکن است بعد از گذشت چند ماه از شروع ناروانی کودک نمایان شوند. در تلاش برای صحبت کردن، کودک ممکن است پلک بزند، پاهایش را به زمین بکوبد، چشمانش را به گوشه ها حرکت دهد، لب بالایی خود را بالا ببرد، سرش را کج کند، سرش را به‌سرعت و بطور ناگهانی تکان بدهد، لب‌هایش بلرزند و یا دچار گرفتگی مشهود در ناحیه لب، صورت و یا فک شود. این‌ها تنها چند نمونه از رفتارهای غیرکلامی لکنت هستند. رفتارهای دیگری نیز وجود دارند. شما ممکن است در حین تلاش کودک برای صحبت کردن متوجه رفتارهای متفاوت دیگری بشوید. خود من یک‌بار با دختربچه‌ای کار می‌کردم که حین لکنت سرش را به‌قدری شدید تکان می‌داد که از روی صندلی به زمین افتاد.
مشخصه لکنت خفیف تکرار صداها، هجاها و یا کلمات است که گاهی اوقات و به‌دفعات کمی در طول روز اتفاق می‌افتد. هیچ مشکلی در رابطه با صحبت کردن وجود ندارد و به نظر نمی‌رسد که کودک بابت این نوع لکنت اذیت شود.
ویژگی لکنت متوسط تکرار صداها، هجاها، کلمات و یا گروهی از کلمات است. فردی که لکنت متوسط دارد ممکن است صداها را بکشد و یا قفل داشته باشد. لکنت متوسط به‌دفعات زیادی در طول روز اتفاق می‌افتد. در این نوع لکنت کودک ممکن است علائم ناراحتی و سرخوردگی را نشان دهد و به نظر برسد که او با گفتار خود در کشمکش است.
مشخصه اصلی این نوع لکنت، تکرارهای متعدد صداها، هجاها، کلمات و یا گروهی از کلمات است و همچنین ممکن است کشیده گویی‌ها و قفل‌ها هم به‌وضوح دیده شوند. لکنت شدید تقریباً در هر جمله و یا هر دو سه جمله اتفاق می‌افتد و ممکن است شما متوجه رفتارهای ثانویه لکنت هم بشوید. درحالی‌که کودک برای حرف زدن مبارزه می‌کند، صحبت کردن به یک تلاش تبدیل می‌شود. در این نوع لکنت ممکن است کودک در حین صحبت کردن مضطرب شود، کلمات را عوض کند و یا کلاً حرف زدن را متوقف کند.